1456- İBLİS ابليس : İnsanları Allah yolundan çıkarmağa çalışan şeytan. (Bak: Hannas, Şeytan)

“İblis ismini bazı müfessirîn-i mukaddime ابْلَاس masdarından bir ism-i Arabî olarak göstermişlerdir. İblâs ise hayırdan me’yusiyet, pişmanlık ve mahzuniyet manalarına gelir. İblisi dahi Cenab-ı Allah ma’siyetine mukabil bütün hayırlardan me’yus bir şeytan-ı racim kılmıştır. O halde İblis, hayırdan son derece me’yus demektir ve i’rabda esma-i a’cemiye ahkâmına tabi tutulmuş ve gayr-ı münsarıf olmuştur. Fakat böyle olması daha ziyade gösterir ki, bu dahi “Âdem” gibi a’cemîdir. Arabçaya diğer bir lisandan intikal etmiştir. Muhakkikîn buna kail olmuşlardır.” (E.T. 320)

İblis’in emr-i İlahîye muhalefet ve isyandan dolayı küfrü zahir oldu. Mu’cem-ül Müfehres, İblis’i cinlerin babası olarak kaydeder.

Rivayette, iblisin arşı (taht-ı hakimiyet merkezi) bahr (deniz) üzerindedir deniliyor. (Müslim 5. kitab 66,67. hadisler. İbn-i Hanbel 3. cild, sh.314,332, 354, 366, 384.ve Ramuz-ul ehadis sh. 110/9) (Bak:3884/1.p.sonu.)

1456/1- İblis’in bilgisi ve isyanından önceki yeri ve inkârının mahiyeti ve hayatperestliği gibi hususlarda (7:13-15) âyetlerinin tefsirinde şu bilgi veriliyor: قَالَ Allah buyurdu ki  فَاهْبِطْ مِنْهَا Öyle ise in oradan -o bulunduğun Cennet’den yahut zümre-i melaike içinden فَمَا يَكُونُ لَكَ اَنْ تَتَكَبَّرَ ف۪يهَا Çünki senin orada tekebbür etmen olamaz- o makam-ı ulvi, haddini bilen ehl-i taat ve tevazua mahsustur. فَاخْرُجْ اِنَّكَ مِنَ الصَّاغِر۪ينَ Binaenaleyh çık sen, artık küçülenlerdensin, tekebbür küçüklüktür, büyüyecek olan büyüklenmez, büyüklenen behemehal küçülür.

....Bu hitab-ı gadab karşısında vücud-u mahlukun lâşey olduğunu anlayan İblis, derhal idamından korkarak ve zillet ü hakaretle olsun hayatı memata tercih ederek قَالَ اَنْظِرْن۪ٓى اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ beni onların ba’s olunacakları güne kadar inzar ve imhal et dedi: Yani Âdem ve zürriyetinin ba’delmevt ba’sleri vaktine kadar öldürme de ecelimi tehir eyle diye tazarru’ ve niyaz ettiki bugün (39:68) ثُمَّ نُفِخَ ف۪يهِ اُخْرٰى فَاِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ mantukunca (83:6) يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَۜ olan nefha-i saniye vaktidir. Bundan anlaşılır ki, İblis esasen Hâlık Teala’yı münkir olmadığı gibi, ba’si de münkir değildir. O biliyormuş ki; Âdem’in nesli ve zürriyeti olacak, bir müddet yaşıyacaklar, sonra ölecekler ve bir gün gelip ba’s olunacaklar. Şu halde İblis’in küfrü Allah’ı âhireti inkâr suretiyle değil, emr ü teklifi ve vücub-u ameli inkâr ile muaraza suretindedir. Şayan-ı dikkattir ki İblis bu yevm-i ba’se kadar imhal talebi zımnında nefha-i ûlâ devresini atlatıp illel’ebed ölümden kurtulmayı ve zillet ü hakaret içinde de olsa fenasız bir bekaye erişmeyi arzu etmiş ve fakat bunu tasrih etmeyip, kurnazlık etmek istemiştir. Çünki yevm-i ba’sten sonra mevt yoktur. Binaenaleyh bu derece meyl-i hayat da İblis’in hissi demektir. Hiçbir mahlukunun herhangi bir taleb ve niyazını külliyyen reddetmek şanından olmıyan ve (3:119) عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ olan Allah Teala nazar-ı izzetinden koğduğu İblis’in bile ricasını suret-i mutlakada reddetmiyerek, قَالَ اِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ Şübhelenme sen münzarîndensin, yani eceli tehir edilenlerdensin buyurdu. Fakat  اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ gayesini müsaade etmedi, bil’akis Sure-i Hıcr’de ve Sure-i Sad’da geleceği vechile (15:38) (38:81) اِلٰى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ vakt-i malum gününe kadar bir ecel ile inzar buyurdu ki,وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِى الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِى السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِى اْلاَرْضِ اِلاَّ مَنْ شَٓاءَ اللّٰهُۜ ( 27:87 ) medlûlü üzere nefha-i ûlâ günüdür. “ (E.T. 2134)

Aşağıda bir kısmını notlar halinde kaydettiğimiz İblis hakkındaki âyetler, kâfir ve bilhassa münafık insî şeytanların da İblis gibi azgın liderleri olduğunu bildirirler. Bunlar da enaniyet firavunluğu ile hakka tuğyan edip (Bak: Tağut) insanları idlal ettiklerinden, bu gibi âyetlerde mü’minler ikaz edilip, onlardan ve cereyanlarından uzaklaşmaları dersi verilir.

1457- İblis hakkında âyetlerden birkaç not:

-İblis’in Hz. Âdem’e (A.S.) secde etmemesi: (2:34) (7:11,12) (15:31, 32, 33)

-İblis’in Hz. Âdem’e secde etmemesi, ekser insanları ifsad etmesi ve ifsad vesileleri: (17:61 ile 64) (Bak: 167 .p.)

-Cinlerden olan İblis’in Allah’ın emrinden çıkıp, Allah’ın hikmetine teslimiyete bedel, isyan ederek Hz. Âdem’e secde etmemesi: (18:50,51)

-İblis’in Hz.Âdem’e secde etmememesi ve düşmanlığı ve Hz. Âdem’in Cennet’ten ihracına sebeb olması: (20: 116 ilâ 123)

-İblis’in bütün askerleriyle Cehennem’e atılması: (26:95)

-Ancak bir imtihan vesilesi olan İblis’in iktidarsız olmasına rağmen ekser insanların İblis’e tabi olması: (34:20,21)

-İblis’in “Beni nardan, Âdem’i topraktan halkettin” diye kibirlenip emr-i İlahîye isyanla küfrü zahir olması ve bulunduğu makamdan kovulması: (7:12,13) (38:74 ilâ 77)