4094- ZİKİR ذكر : Anmak, hatırlamak. Anılmak. *Allah’ı (C.C.) çok çok anıp azametini düşünmek ve esma-i hüsnasını okuyup tefekkür etmek. *Kur’an-ı Kerim’in bir ismi. (Bak: Cevşen-ül Kebir, Hizb, Sevab, Şuhur-u Selase, Tatavvu’, Tezkir)

«Zikir dahi şükür gibi ya lisanî veya kalbî veya bedenî olur. Zikr-i lisanî Allah Teala’yı esma-i hüsnasıyla yad etmek, hamdetmek, tesbih ve temcid eylemek, kitabını okumak, dua etmektir.

Zikr-i kalbî gönülden anmaktır ki, başlıca üç nevidir: Birincisi vücud-i İlahîye delalet eden delilleri düşünmek ve şübheleri defederek, sıfat ve esma-i İlahiyeyi tefekkür etmek; ikincisi, ahkâm-ı rububiyet ve vezaif-i ubudiyeti, ya’ni Allah’ın tekalifini, ahkâmını, evamir ü nevahisini, va’d ü vaidini ve bunların delailini tefekkür etmek. Üçüncüsü, enfüsî, âfakî mahlukatı ve bunlardaki esrar-ı hilkati temaşa ve tefekkür ile her zerrenin âlem-i kudse bir ayine olduğunu görmektir ki, bu ayineye gereği gibi bakanların gözüne o âlem-i celal ü cemalin envarı in’ikas eder ve bundan bir ân-ı şuur içinde alınacak olan zevk-i şuhudun bir lemhası bile cihanlar değer ve bu makam-ı zikrin hiç nihayeti yoktur. Bu noktada insan kendinden ve âlemden geçer. Bütün şuuru hakka müstağrak olur. Hatta zikir ve zakirden nam ü nişan kalmaz da, meş’ur yalnız mezkûrdan ibaret kalır. Gerçi bu makamın lafını edenler çoktur, fakat buna erenlerin laf ile alâkası yoktur. Aleyhissalatü Vesselâm Efendimiz:

   لِى مَعَ اللَّهِ وَقْتٌ لَايَسَعُنِى فِيهِ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لَانَبِىٌّ مُرْسَلٌ

“Benim Allah ile bir vaktim vardır ki, onda bana ne bir melek-i mukarreb ne de bir nebiyy-i mürsel, hiç biri yanaşamaz.”1 buyurmuştur.» (E.T. 540)

«Zikreden adamın, feyz-i İlahîyi celbeden muhtelif latifeleri vardır. Bir kısım kalb ve aklın şuuruna bağlıdır. Bir kısmı da şuursuz, yani şuurlara tabi değildir. مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُ husule gelir. Binaenaleyh gaflet ile yapılan zikirler dahi feyizden halî değildir.» (M.N.87)

4095- Kur’anda çok âyetlerde tavsiye edilen zikr-i İlahî ile insanın kalb ve ruhu inkişaf eder ve iç âlemi nurlanır. Enaniyet ve nefsanî hislerin hâkimiyeti önlenir. Evet nasılki «tohum olacak bir habbenin kalbi, yani içi delindiği zaman, elbette sünbüllenip neşv ü nema bulamaz; ölür gider. Kezalik ene  ile tabir edilen enaniyetin kalbi, Allah Allah zikrinin şua ve hararetiyle yanıp delinirse, büyüyüp gafletle fir’avunlaşamaz ve Hâlik-ı Semavat ve Arz’a isyan edemez. O zikr-i İlahî sayesinde ene mahvolur.

İşte Nakşibendîler, zikir hususunda ittihaz ettikleri zikr-i hafî sayesinde kalbin fethiyle, ene ve enaniyet mikrobunu öldürmeye ve şeytanın emirberi olan nefs-i emmaresinin başını kırmağa muvaffak olmuşlardır. Kezalik Kadirîler de, zikr-i cehrî sayesinde tabiat tağutlarını tar u mar etmişlerdir.» (M.N. 103) (Zikirle kalbi işletmek, bak: 3665.p.)

4096- Ve keza «musibetler, dergah-ı İlahîye sevk etmek için birer kader kamçısıdır. Her okuduğum bir kelime ve dua da ve münacat da şuurlu ve şiddetli oluyor. Resmî ve ruhsuz olmuyor. Sahabelerdeki ibadetlerinin sırr-ı tefevvuku bu noktadandır. Tesbih ve zikri bütün manasıyla şuurlu bir surette söyledikleridir.» (B.L. 284)

4097- Asrımızdaki umumi gaflet ve günahlar sebebiyle zikir ve manevi hayatta ihlas ve kalb hassasiyeti bir derece zedelendiği cihetle, nafile ibadetlerden ziyade takvaya dikkat etmek gerektir. (Bak: Takva)

4098- Zikir hayatında manevi zevk arayıp bulamıyan ve bunun sebebini soran bir talebesine Bediüzzaman’ın verdiği cevab:

«Bir zat çok defa dehşetli şekva ediyor ki: “Ben adam olamıyorum, gittikçe fenalaşıyorum, manevi hizmetlerimin neticelerini göremiyorum.” diye meded istiyor. Ona yazıyoruz ki: “Bu dünya dar-ül hizmettir, ücret almak yeri değildir. A’mal-i salihanın ücretleri, meyveleri, nurları berzahta, âhirettedir. O baki meyveleri bu dünyaya çekmek ve bu dünyada onları istemek, âhireti dünyaya tabi etmek demektir. O amel-i salihin ihlası kırılır, nuru gider. Evet o meyveler istenilmez, niyet edilmez. Verilse teşvik için verildiğini düşünüp şükreder.”

Evet bu asırda, bir-iki mektubda beyan edildiği gibi, o derece hayat-ı dünyeviye damarına dokunmuş ve yaralanmış ve heyecana getirmiş ki; mübarek ve ihtiyar ve hoca ve ehl-i salahat olan bir zat dahi, dünyada bir nevi hayat-ı uhreviye ezvakını istiyor; birinci derecede dünyada zevk-i hayat onda hükmediyor.» (K.L. 134)

4099- Aynı mevzuda başka bir misal: «Bizimle alâkadar bir zat, pek çokların şekva ettikleri gibi; eskiden şiddetli bir tarikatta okuduğu evradındaki zevk ve şevkini kaybettiğini ve sıkıntı ve uyku galebe ettiğini müteessifane şekva etti. Ona dedik: Maddi hava bozulduğu vakit nasılki sıkıntı veriyor, asabi sinelerde inkıbaz hali başlıyor; öyle de, bazen manevi hava bozuluyor. Hususan maneviyattan yabanileşmiş bu asırda ve bilhassa hevesat ve müştehiyat-ı nefsaniyeyi taammüm etmiş memletlerde ve hususan şuhur-u muharreme ve şuhur-u mübarekede manevi havayı tasfiye eden âlem-i İslâmın intibah ve teveccüh-ü umumisi, o mübarek şuhurun gitmesiyle tevakkuf etmesinden fırsat bulup havayı bozan dalaletlerin te’sirleri zamanında ve bilhassa kış tazyikatı altında, bir derece hayat-ı dünyeviye ve hevesat-ı nefsaniyenin tasallutlarının noksaniyetinden, ehl-i İslâm ve ehl-i imanda, hayat-ı uhreviyeye çalışmak iştiyakı, baharın gelmesiyle hayat-ı dünyeviyenin ve hevesat-ı nefsaniyenin inkişafıyla o iştiyak-ı uhreviyeyi gizlemesi anında elbette böyle kudsi evradlarda zevk, şevk yerinde, esnemek ve fütur gelir.» (K.L. 134)

Mürur-u zaman ve ülfet ve sefahet ve ihtilaflarla bozulan ilk dinî neş’enin techididi: «Bu günlerde herkes sıkıntıdan şekva ediyor. Âdeta manevi havanın bozukluğundan, maddî ve umumî bir sıkıntı hastalığını vermiş. Hattâ bana da bir gün sirayet etti. Bizim her derdimize ilâç olan Risale-i Nur ile meşgul olanlarda, o sıkıntı hastalığı ya yok veya pek azdır.» (K.L.249) (Bak: 2691.p.)

4100- Zikir hayatında hayalin geniş nazarıyla daire-i zikrin vüs’ati tahayyül edilebilir. Evet «لاَ اِلهَ اِلاَّ اللّٰهُ olan kelime-i zikriyeyi bir insan vird-i zeban ettiği zaman, zamanı bir halka-i zikir tahayyül etmekle o halkanın sağ tarafı olan mazi cihetinde enbiyanın, sol tarafı olan kendisi de o cemaat-i uzma içinde bulunarak şu kubbe-i minayı dolduran yüksek İlahî ve tatlı sadalarına iştirak ettiğin tahayyül etsin. Kuvve-i hayaliyesi daha keskin olanlar da kâinat mescidinde bütün masnuatın teşkil ettikleri halka-i zikirlerine girsin, şu fezayı velvelendiren o sadaları dinlesin.» (M.N. 73)

4101- Vird ve zikirlerde gaye, rıza-yı İlahî olmalı. Evet «ubudiyet, emr-i İlahîye ve rıza-i İlahîye bakar. Ubudiyetin dâîsi, emr-i İlahî; ve neticesi, rıza-yı Hak’tır. Semeratı ve fevaidi, uhreviyedir. Fakat ille-i gaiye olmamak, hem kasden istenilmemek şartıyla, dünyaya ait faideler ve kendi kendine terettüb eden ve istenilmiyerek verilen semereler, ubudiyete münafi olmaz. Belki zaifler için müşevvik ve müreccih hükmüne geçerler. Eğer o dünyaya ait faideler ve menfaatlar; o ubudiyete ve o virde veya o zikre illet veya illetin bir cüz’ü olsa; o ubudiyeti kısmen ibtal eder. Belki o hasiyetli virdi akîm bırakır, netice vermez. İşte bu sırrı anlamıyanlar, meselâ yüz hasiyeti ve faidesi bulunan Evrad-ı Kudsiye-i Şah-ı Nakşibendîyi veyabin hasiyeti bulunan Cevşen-ül Kebir’i, o faidelerin bazılarını maksud-u bizzat niyet ederek okuyorlar. O faideleri göremiyorlar ve göremiyecekler ve görmeye de hakları yoktur. Çünki o faideler, o evradların illeti olamaz ve ondan, onlar kasden ve bizzat istenilmiyecek. Çünkü onlar fazlî bir surette, o halis virde talebsiz terettüb eder. Onları niyet etse, ihlası bir derece bozulur. Belki ubudiyetten çıkar ve kıymetten düşer. Yalnız bu kadar var ki; böyle hasiyetli evradı okumak için, zaif insanlar bir müşevvik ve müreccihe muhtaçtırlar. O faideleri düşünüp, şevke gelip; evradı sırf rıza-yı İlahî için, âhiret için okusa zarar vermez. Hem de makbuldür. Bu hikmet anlaşılmadığından; çoklar, Aktabdan ve Selef-i Salihînden mervi olan faideleri görmediklerinden şüpheye düşer, hatta inkâr da eder.» (L.131)

İki atıf notu:

- Sahabelerin zikirdeki üstün tefeyyüzleri, bak: 3206.p. (bak:4101/2.p.)

- Zikir ve şükrün hakikatı, bak: 3599.p.

4101/1- Zikir hakkında Kur’anda çok âyetler vardır. Ezcümle bir âyet-i kerimede şöyle buyurulur:

(73:8) «وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ “Ve Rabbinin ismini zikret, gece ve gündüz an ki tesbih ve tehlil, tekbir, temcid, tevhid, namaz, Kur’an okumak, ilim talimi, Allah için nasihat ve irşad gibi. Resulullah’ın gece ve gündüz bütün saatlarında meşgul olduğu şeyler bunda dahildir. وَتَبَتَّلْ اِلَيْهِ تَبْت۪يلاًۜ Ve ona, yani Rabbine tebtil ile tebettül eyle, kendini her şeyden çekerek Rabbine çekil, ihlas ile onun emr ü taatine meşgul ol, içinde yüzdüğun dünya meşagil ve makasıdı, alâkası gönlünü asla işgal etmesin.» (E.T. 5430)

4101/2- Zikir hakkında âyetlerden bir kaç not:

-Kur’anın âyette zikri “Zikr-ül Hakîm” diye tavsifi: (3:58)

-Ayakta, oturarak ve yatarak Allah’ı zikretmek: (3:191) (4:103)

-Allah zikredilince hakiki mü’minlerin kalbleri ürperir: (8:2) (22:35) (bak:1231/1,1940 ve 4101.p. sonu)

-Düşmanlarla karşılaşmada (dolayısıyla musibetlerde) Allah’ın çok zikretmek: (8:45)

-Allah’ın küllî ve mucizevî icraat ve eserlerini tefekkür manasında zikretmek: (10:3) (32:4)

-Zikr-i İlahî ile ancak kalbler mutmain olur, (evham korkularından ve küfür karanlıklarından kurtulup nur-u tevhidde huzur bulur): (13:28)

-Kur’andaki temsil ile (hakikatı tefekkür ile iyi anlamak manasında) tezekkür etmek: (14:259)

-(Mantıkî bir mukayese olarak) Hâlik’ın mahluka benzemiyeceği hakikatını tefekkür manasında tezekkür etmek: (16:17)

-Bir kısım emr-i Kur’anînin hikmetlerini tefekkür manasında tezekkür etmek: (16:90)

-Kalbleri ve kulakları manen körleşmiş olanların Kur’anda Allah zikredildiğinde uzaklaşmaları: (17:46)

-“Allah’ın zikri en büyüktür” mealindeki çok küllî manaları taşıyan bir âyet: (29:45)

-‘Kalbî, kalî ve fiilî zikir çeşitleri ile) Allah’ı çok zikretmek: (33:41) (62:10)

-Kur’an (nasihat ve hakikat dersleri veren bir kitab olduğu manasında) bir zikirdir: (38:87)

-Allah zikredildiğinde, yani Allah’ın varlığını, birliğini isbat eden deliller izhar edilince arka çevirip Allah’dan gayrı olan putlar, şer cereyanlarının liderleri gibi, bağlı oldukları kimseler anılınca neşelenen ehl-i dalaletin acib durumlarına dikkat çeken âyet: (39:45)

-Zikr-i İlahî ve Hakk’a karşı huşu’: (57:6)

-Hizbüşşeytanın (zikirhaneleri kapatma ve sefahetleri intişar ettirerek) zikr-i İlahîyi unutturması: (58:19)

-Zikr-i İlahî’nin daha müstahsen olan vakitleri: (76:25)

Hadislerde de zikir hakkında bahisler çoktur: Ezcümle Buhari 80/66; Müslim: 48/8, 9, 10, 11. bablar; İbn-i Mace 33. Kitab-ül Edeb’in 53.babı, T.T. 5.cild. sh: 154’de 2. kitabı, zikirler ve zikrin fazilet hakkındadır.

İki atıf notu:

-Kur’an okumak, bak: 326, 327.p.lar.

-Esma-ül Hüsna ile zikir, bak: 852.p.