2182- LAİKLİK لائكلك : (Fr. laic yahut laişue=laik kelimesinden laicisme= laisizm yani laikleştirme akımı ve laicite=laisite yani laiklik, laik olma vasfı; Os. laik=lâdinî ve laiklik=lâdiniye) Umumi manada ve ilmî bir ifade olarak laik: “Dine istinad etmeyen, ruhani olmayan kimse. Dinî olmayan şey, dinî olmayan fikir, dinî olmayan müessese, sistem veya prensib. Laiklik ise: Devleti, dinî esas ve hükümler ile idare etmeyen sistem. Temel esas ve kanunların menşeini ve teşri’de (kanun yapmakta) hareket noktasını ve değer ölçüsünü dine isnad etmeyip insanın ve cemiyetin sadece dünyevî menfaat ve anlayış ölçüsüne terkeden, diğer bir tabirle, İlahî kanunu terkeden, beşerî nizamla cemiyeti idareye çalışan sistem manalarına gelir.” (O.A.L.) (Bak: Cumhuriyet, Demokrasi, Devlet, Hadd, Hukuk, Şeri’at, Teşri’, Ulu-l Emr)

2183- Laik kelimesinin aslı, Latince “laıcus” (laikus) kelimesi olup “rahiplerin dışında kalan halktan kimseler manasında kullanılıyordu. Bu terim Batı’da siyasî ve hukukî bir prensip olarak kullanılmadan önce kiliseye, ruhbanlığa, dine ait olmayan kişi ve eşya için kullanılmıştır. Meselâ “laik kişi”, din adamı sınıfından olmayan; “laik elbise”, ruhban sınıfına veya dinî törenlere mahsus olmayan elbise demektir. Bu terimin kullanma sahası zamanla genişleyerek, düşünce ve sanat hakkında da din dışı olma vasfını ifade için başvurulan bir terim olmuştur. Laik müzik: Kilise  müziği dışında kalan müzik; laik resim, laik mimari, laik şiir, daha umumi bir tabirle laik sanat: dinî gaye, dinî kayıt ve endişe taşımadan icra edilen sanat gibi...

2184- Laikliğin çeşitli tarifleri vardır. Siyasî tarifiyle laiklik; demokrasinin temel esaslarına yani hür seçim, kanun hâkimiyeti, din ve vicdan hürriyeti, söz hürriyeti gibi demokraside değişmeyen prensiplere aykırı olmamak şartıyla devletin, her türlü düşünce ve inanışlara bağlı olan ferd ve cemaatlere karşı tarafsız kalmasıdır.

Diğer bir ifade ile lâiklik, dine ve dindarlara, dinsizliğe ve dinsizlere dokunmaz ve dokundurmaz ve tarafsız bir devlet idare şeklindedir. Bediüzzaman Hazretleri bir eserinde “dinsizlere ve sefahetçilere ilişmediği gibi, dindarlara ve takvacılara da ilişmez bir hükümet” (Ş.363) şeklinde tarif eder. (Bak: 1719.p.)

2185- İşte halk ekseriyetinin kabulüne dayanmak şartıyla, bu tarif edilen laik devletin icraat ve müdahale sahası, milli bünyede maddi hayatın tanzimidir. Yani yollar, hastahaneler, beşerî münasebetlerde vukua gelen tecavüzleri önleyen adalet mercileri ve askerî gücün teşkili gibi faaliyetlerdir. Bu devlet şeklinde ne devlet dine ve ne de din devlete mahkûm değildir. Avrupa’da, hususan Amerika’da olduğu gibi...

2186- Laikliğin hukukî tarifine gelince: Hukukun kaynağını ve teşri’de (kanun yapmada) nokta-i nazarı dinî olmaktan çıkarıp beşerî anlayışa terketmektir. Yapılan bir kanun, dinî bir kanuna denk gelebilir. Fakat bu kanun böyle bir niyetle yapılmamıştır ve bu yüzden dinî mahiyete de sahib olmaz.

Esasen kanun, kötülüğü men ve iyiliği emreden bir mahiyete sahib olmalıdır. Fakat iyi ve kötünün ölçüsü ne olacaktır? Bu ölçü nedir? İslâm hukukçuları Kur’ana dayanarak hülasaten şu hakikatı beyan ediyorlar. İnsanın herhangi bir şeye iyi veya kötü demesi, iki ana ölçüye dayanır:

Birincisi: Allah, halkettiği şeyleri sonsuz hikmetine göre halk eder. O şeylerin hakiki değeri de, o hikmete göredir. O halde her şeyin hakiki hükmünü, hikmetine göre Allah tayin etmiş ve Kur’anla bildirmiştir. Âlem ve beşerin bütün ahvali, esma-i İlahiyenin iktizalarına ve âhiret hayatına bakar çok küllî ve derin İlahî hikmetlere sahibdir. İnsanın bu hikmetlere uygun düşünmesi ve yaşaması, ancak Allah’ın bildirmesi ile mümkündür. (Bak: Hikmet)

İnsanın bu İlahî esasa dayanan, bu niyetle yapılan ferdî ve ictimaî bütün hareketleri ibadet sayılır. Çünkü ibadet, Allah’ın bildirdiği şeyleri, bildirdiği için yapmaktır. Aksi halde ibadet olmaz.

2187- İkincisi: İnsan yalnız dünya hayatındaki menfaat ve lezzeti “iyi” için, zarar ve elemi de “kötü” için ölçü alacaktır ki bu da maddeci ve egoist bir anlayıştır. (Bak: A’ver) Bu ikinci ölçü ancak dinin hükmetmediği mübah şeylerde caiz olur. (Bak: Teşri’) Laikliğin felsefi tarifi ile de alâkalı olan bu ölçü, Kur’an nazarında, kişinin kendi heva ve arzularına göre hayatını değerlendirmesi olup, hakka ve hakikata uygun değildir. Ezcümle 1936 senesinde Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından ilk baskısı yapılan “Hak Dini Kur’an Dili” tefsirinde bu husus şöyle beyan ediliyor:

“(13:37) وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اَهْوَٓاءَهُمْ بَعْدَ مَاجَٓاءَكَ مِنَ الْعِلْمِۙ “Sana gelen ilimden sonra onların hevalarına ittiba edecek olursan” yani, Kur’anın ba’zı ahkâmını inkâr eden hiziblerin inkârları, hevadır. Onlar hakkında hükmünden hoşlanmazlar da hevalarına, gönüllerinin arzusuna uyarlar, kendi hevaları hâkim olsun isterler.” (E.T. 2997)

(28:50) فَاعْلَمْ اَنَّمَا يَتَّبِعُونَ اَهْوَٓاءَهُمْۜ “Artık bil ki sırf hevalarına tabi’ oluyorlardır.” وَمَنْ اَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوٰيهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنَ اللّٰهِۜ “Halbuki Allah’tan hiç bir delil olmaksızın mücerred hevasına tabi olandan daha sapkın, daha şaşkın kim olabilir.” (E.T. 3743)

“Onun için o şeriata ittiba et, kendini ona uydur da, (45:18) وَلاَ تَتَّبِعْ اَهْوَٓاءَ الَّذ۪ينَ لاَيَعْلَمُونَ “bilmiyenlerin hevalarına uyma.” Allah’ın ahkâmına ilmi bulunmayan veya ilmin muktezasına tabi’ olmayan kimseler, sırf kendi keyf ü heveslerinin arkasında koşarlar. Hevalar ise ferde göre ihtilaf eder, Benî İsrail gibi ihtilafa düşürür, Allah’ın gadabına götürür. Şeriat ise toplar, tevhid ile rızasına götürür. Şeriatı ta’kib et de cahillerin hevalarına uyma.” (E.T. 4318)

Atıf notu:

-Bir ilmin hak olmasının şartları, bak: 1559.p.

-Kanun-u hak, bir vaz’-ı İlahîdir, bak: 1364,3525.p.lar

-Firavuniyet cereyanlarının (ene rabbükümül a’lâ iddiaları, bak: 978.p.)

2188- Bundan başka, Kur’an (2:120,145) (5:48,49) (38:26) (42:21) (47:14) (53:4) emsali âyetleri  Hakka bedel, insanın arzu ve hevasına uymasının haktan udul olduğunu beyan eder. (Bak: Heva)

İşte cemiyet hayatını ve beşerî  münasebetleri tanzim edecek olan kanunlar, temel yapısı itibariyle mezkûr iki ölçüden birine dayanacaktır. O cemiyet dahi bu ölçülerden birisi ile şeklini alıp cemiyetin ferdlere tesiri de buna göre olacaktır. (Bak: Şeair) Yani ya hakkın veya hevanın tesiri hâkim rol oynar. İşte en hürriyetçi addolunan Avrupa ve Avrupaî memleketlerde yetişen gençliğin durumu ki, bütün demokrat memleketlerde vatanperver ve hamiyetperverleri endişeye düşüren bir merhaleye gelmiştir.

2189- Şimdi doğuş ve gelişmesinin temelinde Hümanizm cereyanının da te’siriyle (Bak: Hümanizm) felsefi tarifine doğru kaydırılan laikliğin tarihi seyrine geçelim. Şöyle ki:

Laiklik teriminin Batı’da devlet ve hukuk prensibi olarak kabul ve tatbik edilmesini hazırlıyan şartlar ve gelişmelerin kökleri, Ortaçağ’a kadar uzanır. Bilindiği gibi Batı’da içtimaî hayat ve nizam, Ortaçağ’da tamamen Katolik kilisesinin kontrolü ve otoritesi altında bulunuyordu. Siyasî ve içtimaî hayat kadar felsefe, ilmî ve sanat faaliyetleri de bu kontrolün içinde yer alıyordu. Meselâ felsefe, Katolik kilisesinin hizmetinde idi ve vazifesi de Katolik inançlarının müdafaasını yapmak; akıl, ilim ve felsefe ile uzlaştırmaktı. Bu çalışmalardan kilisenin resmi felsefesi olan Skolastik Felsefe doğmuştur. Bu felsefenin Katolik inançlarını akıl ve ilimle uzlaştırma çabaları başarılı olamamış ve bir takım tezatlara yol açmıştır. Neticede Katolik mezhebi, inanç ve fikriyat birliğini koruyamamıştır.

Bu mezhebin inançlarının akıl, ilim ve felsefe ile bağdaşamıyacağını gören mütefekkirler, dinî inancı vicdanî bir mesele olarak kabul etmek icabettiğini müdafaa eder oldular. Kilise, Katolik inançlarının tehlikede olduğunu görerek otoritesini ve birliğini sağlamak için tahakküm ve baskı yoluna başvurmuştur. Buna karşılık Eski Yunan ve Roma medeniyetlerine ait ilmî, felsefi ve sanat eserlerinin Batı dünyasında yeniden rağbet görmesiyle tesirinin artması neticesi Rönesans ve Reform hareketleri ortaya çıkmıştır.

Rönesans mütefekkir ve sanatçıları kiliseden bağımsız yani laik bir düşünce ile hareket ederek uhrevî hayata karşı dünyevî hayatı ön plana alan, İlahî olan yerine beşerî olanı tercih eden bir dünya görüşünü işleyip geliştirmeye başlamışlardır. Kilise dışında uhrevîlikten dünyevîliğe yönelen bu akımlar yanında kilise içindeki fikir ayrılıkları, Reform hareketlerine ve mezhep ayrılıklarına yol açmış, Hristiyanlık dünyası parçalanarak Protestan, Anglikan gibi mezheplere bölünmüştür. Buna paralel olarak da devletler ve milletler Katolik kilisesine karşı istiklallerini ortaya koymuşlardır.

2190- Batı dünyasının mezheplere ve milli devletlere bölünmesi, kilisenin baskı ve otoritesini sarsmakla birlikte, yeni ihtilaflara da yol açmıştır. Bunun neticesinde uzun süren mezhep kavgaları ve savaşları başlamıştır. Bu mücadeleler bir çok masum insanların ölümüne, ızdıraplara sebebiyet vermiştir. Diğer taraftan, Yeniçağ’dan itibaren ilim ve teknikte ilerlemelerin hızlanması, dünyevî hayatın cazibesini arttırmıştır. Artık din dışında bir takım maddi imkânları keşfeden, maddi dünyaya hükmetmeye başlıyan ve bu sebeble kendinde bir kudret vehmederek kendine güveni artan Batı insanı, dine karşı şüpheci ve inkârcı bir tavır alır. Fransız ihtilalini hazırlıyan ve yapanların benimsedikleri esas düşünce de bu olmuştur. Kilisenin teklif ettiği dinî bir nizam yerine, beşerî bir nizam hâkim olacaktır. Geçmişteki kilise hâkimiyeti ve onunla müttefik olan Aristokrasi’nin baskılarına ve Avrupa insanını bıktıran mezhep mücadelelerine karşı ihtilal, herkese düşünce ve inanç hürriyeti, eşitlik ve adalet vadediyordu. Bu sebeble yeni kurulan siyasî rejim, din ve siyasî otoritenin ayrılığını esas alan laiklik prensibini kabul etmiştir. Laiklik esasına göre; dünyevî hayat nizamı devlete, uhrevî hayat nizamı dine ve dinî otoriteye aittir. Devlet ve din müessesesi birbirine karşı bağımsızdır ve birbirlerinin sahasına müdahale edemez.

2191- Laik devlet düzeni, Batı dünyasında kolaylıkla benimsendi. Çünkü dinle devlet ayrılığı aslında Hristiyanlığın kabul ettiği mevcut İncil’e ters düşmüyordu. Bu muharref İncil, “Allah’ın hakkını Allah’a, kralın hakkını krala ver” demektedir. İncil’de, dinî hayat ve ibadet şekilleri ile içtimaî hayatın hakukî nizamına ait kaideler mevcut olmadığı için, sonradan “Kilise babaları” denilen Hristiyan din büyükleri bir takım kaideler vaz’ etmişlerdir. Bunların değiştirilmesi de, Hristiyanlığın esasına bir zarar vermez. Çünkü bu kaideler İlahî  değil, beşerî mahiyettedir. Bu sebeble reform hareketleri yapılabilmiştir. İhtilaf, Katolik kilisesinin otorite birliğini sağlamak gayretinden doğuyordu.

2192- Laikliğin felsefî, siyasî ve hakukî manaları az çok farklıdır. Laikliğin felsefî manası, insanın şahsî ve içtimaî hayatı üzerinde İlahî iradenin hâkimiyetini reddetme, insan hayatına insanın kendisi tarafından, kendi akıl ve iradesi ile ve yalnız dünyevî hayatı için kaide ve nizam vaz’ etmesini esas almaktır. (Bak: 978.p.)

Laikliğin bu manasına göre devletin dinden bağımsız olması yetmez, aynı zamanda dinini ilim, felsefe, sanat, ahlâk, eğitim ve öğretim, aile, ekonomi gibi cemiyet hayatının hiçbir sahasına müdahale ve tesir icrasına izin vermemek, dinî hayatın her türlü tezahürünü ortadan kaldırmak ve sadece kişinin vicdanında hapsetmek hatta mümkünse kişi vicdanından da silmek icabeder. Bu manada laiklik, devletin dinsizliği esas almasıyla eş manadadır.

2193- Kökleri eski Yunan reybiye ve izafiyetçilere (süpheci ve rölativistlere) kadar uzanan ve her şeyin ölçüsü olarak insanı alan, cemiyet ve cemiyetteki din ve ahlâk dahil bütün müesseseleri insan eseri olarak telakki eden, maddeyi ve dünyevî hayatı esas alan bu inkârcı çığır, Rönesansla beraber yeniden ortaya çıkıp gelişmeye başlar ve 19. yy. da sistemleşir.

Batı memleketlerinde bu düşünce paralelinde bir laiklik tatbikatı olmamıştır. Çünkü Fransız İhtilalinden sonra fikir ve inanç hürriyetiyle birlikte çok partili serbest seçimli demokrasi de gelişip yerleşmeye başlamıştır. Demokraside hâkimiyet millette kabul edildiği için, devlet halka rağman halkın istemediği bir prensibi, din aleyhtarı bir düşünceyi tatbik edemezdi. Nitekim halkı temsilen seçilip gelen meclislerin hazırladıkları anayasalarında, Allah inancı ve dinin kutsallığı açıkça belirtilmiştir. Meselâ, Batı demokrasisine örnek gösterilen ülkelerde birisi olan İngiltere’de Kral veya Kralice Anglikan Kilisesinin tabii reisidir. Hamen mer’î olan Act of Settlement’e göre “İşbu tahta cülus edecek kimse, kanunen müesses İngiliz Kilisesi mezhebine riayetkâr olacaktır. “Yani bizim tabirimizle söylersek; laik İngiltere’de Kral veya Kraliçe siyasî makamları ve sıfatları yanında aynı zamanda Anglikan Kilisesinin halifesi durumundadırlar. İsveç Anayasası’na göre Evanjelik Loteriyen Kilisesi, isveç’in milli kilisesidir. Bu kiliseye mensup olmıyanlar milletvekili olamaz, dinî tedrisatta vazife alamaz, resmî dinle ilgili mevzularda hâkimlik yapamaz ve memur ise mütalaa, profesör ise ders veremez. Norveç anayasası’na göre Luteriyen Mezhebi, devletin resmî dinidir. Bu dine mensup olan halk, çocuklarını bu dinle terbiye ile mükelleftir.

Jesuitlere (Cizvitlere) karşı müsamaha yoktur. Kral daima resmî dine sadık olmaya, bu dini yaşatmaya ve korumaya mecburdur. Resmî dine mensup olmıyanlar, Devlet Kilisesine müteallik müzakere ve kararlara katılamazlar. Danimarka’nın 1953 yılında yürürlüğe giren Anayasasının 4. maddesi: “Devletin milli kilisesi, Evanjelik Luteriyen Kilisesidir. Bu sıfatla devletten yardım görür.” Altıncı maddesine göre de Kral, resmi kiliseye sahip olmalıdır. İtalya’nın 1848 tarihli anayasasında “Apostelik ve Romen Katolik Dini, devletin yegane dinidir.” kaydı mevcuttur. İkinci Dünya Harbi’nden sonra yapılan anayasa değişikliğinde şu hükümler konmuştur: “Devlet ve Katolik Kilisesi kendi aralarında bağımsız ve egemendirler.”

2194- Türkiye’de laiklik merhaleleri ve mücadeleleri hakkında çok şeyler yazılmış olduğundan burada o merhalelerin tafsilatına girilmemiştir. En kısa şekliyle o merhalelerin bir kısmı şöyledir:

17 Şubat 1926’da İsviçre Medeni Kanunu kabul edildi. Kanun Türkçe’ye çevrildi. 1926’ da yeni Ceza Kanunu kabul edildi. 1936’ da kanuna ilave edilen 163.madde, dinî faaliyetle ilgili cezalara aitti. Bu maddenin ilk metninde suç unsuru olarak şiddet kullanma şart koşulmuşken 1948’de bu şart kaldırılmış ve laikliğe aykırı olarak devletin temel eseslarını dinî esaslara uydurmak maksadıyla cemiyet kurma veya propaganda yapmak yasağının ilavesiyle bütün müslümanlara şamil acib bir şekil verilmiştir. Bu şekliyle kanun, yalnız insan hakları ve demokrasi prensiplerine değil, din ve vicdan hürriyetlerini (Bak: Hürriyet-i Diniye) korumak mecburiyetinde olan laik devlete de aykırı düşmüştür. (Bak: 3790.p.) Laikliği korumak iddiasıyla çıkarılan bir kanunun laikliğe aykırılığı, tahlile değer bir husustur.

Çünki Kur’an-ı Kerim ve Peygamberimiz ve bütün Peygamberler (Aleyhimüsselâm) ve semavî kitablar, ümmetlerine emr-i bil-ma’ruf ve nehy-i an-il münker vazife-i kudsiyesini emretmişlerdir. (Bak: Emr-i Bil- Ma’ruf) Bu emredilen tebliğ, dinde nasılsa öyle yapılır; yoksa beşerî istekler ve hududlandırmalara göre değil. Allah’ın emirlerine beşer tasarruf edemez, had koyamaz. (Bak: 1097.p.) Bu asıl ve en mühim vazifeyi yapmıyanlar da dinen mes’ul olurlar.

Ceza Kanunu’nun 163. maddesi ise, bu kudsî vazife-i diniyenin karşısına, ahkâm-ı Kur’aniyenin tebliği ve iltizamı cihetinde yasaklayıcı bir tavırla çıkar. Kur’an, ehadis ve kütüb-ü diniyede tekrarla ve ısrarla emredilen ve inanılıp yaşanması zaruri olan ahkâm-ı diniyenin ferdî ve içtimaî hayat için elzemiyetini ifade ve tebliğ etmeye, “devletin temel esaslarını dinî esaslara uydurmak maksadıyla propaganda yapmak” diyerek, laik devlete dahi aykırı şekilde, dindeki tebliğ vazifesine ve hürriyetine hudud ve yasak koyar.

Halbuki laik devlet, dine ve dindara, dinsizliğe ve dinsize -şiddet hareketine geçilmedikçe-dokunmaz, dokunamaz ve başkalarına da dokundurtmaz bir devletdir. Bu bîtaraflık prensibi, laik devletin temeli ve esasıdır.

Hem 163. madde, Ceza Kanunu’nun l. maddesinin maksadına aykırı olarak umum dinî nasihatçıları içine alabilir mahiyetteki elastikiyetiyle, hukukçunun şahsî temayülüne göre hükmetmeye imkân verdiği gibi, hukukun hâkimiyetine bedel, kişi hâkimiyetine de kapı açar. İşte laikliğin korunması iddiasıyla çıkarılan 163. maddenin garabeti budur. Münsif ve münevver hukukçular, bu garabeti tarihe intikal ettireceklerdir.

Bu 163. madde müdafilerinin en calib-i dikkat tarafı; 1400 seneden bu yana bütün İslâm dünyasının ve muhterem ve kahraman ecdadımızın hayatını feda ettiği mukaddesatı ve dinde emredildiği şekliyle ifası gereken dinî tebliğ ve telkini, kanunî müeyyidelerle yasaklamayı, sanki bizzat bu Müslüman Türk Milleti istemiş gibi bir eda ile ortaya çıkışlarıdır. Cemiyette ekseriyeti teşkil eden avam sınıfı eğer mezkûr hukukî ve ilmî meseleleri  ve inceliklerini bilecek kültüre sahib olsaydı, herhalde hürriyet rejimi ismi altında zümre hâkimiyetlerine gidilemezdi. Bediüzzaman Hazretleri, asrımızdaki siyasî, ideolojik ve mutezad çok cereyanların propaganda ve telkinleri içinde, doğru olanı görebilmek ve aldatılmamak için avamın da ehl-i tahkik ve müteyakkız olmasının lüzumunu belirtmiş; tahkikîn iman ve ilmî dersleriyle bu faaliyeti yürütmüş ve halen de geniş bir sahada devam etmektedir.

Daima tahkik mesleğini ders verip ikaz eden Bediüzzaman Hazretleri, nimmanzum bir eserinde, halkı aldatmak isteyenlerin hakikatları nasıl tersine çevirdiklerini şöyle ifade eder:

“Bazan zıd zıddını tazammun eder.

Zaman olur zıd zıddını saklarmış. Lisan-ı siyasette lafız, mananın zıddıdır. Adalet külahını1

zulüm başına geçirmiş. Hamiyet libasını, hıyanet ucuz giymiş. Cihad ve hem gazaya, bagy ismi takılmış. Esaret-i hayvanî, istibdad-ı şeytanî

hürriyet nam verilmiş. Zıdlarda emsal olmuş, suretlerde tebadül, isimlerde tekabül, makamlarda becayiş-i mekânî.” (S.707)

Yine Bediüzzaman’ın, İkinci Meşrutiyet’in ilânı akabinde Şark aşiretlerini gezerek, hak ve hakikatın ölçüsü ile hareket etmelerine dair yaptığı ikazlarından bir kısım:

“Hiçbir müfsid ben müfsidim demez. Daima suret-i haktan görünür. Yahut batılı hak görür. Evet kimse demez ayranım ekşidir. Fakat siz mehenge vurmadan almayınız. Zira çok silik söz ticarette geziyor. Hatta benim sözümü de, ben söylediğim için hüsn-ü zan edip tamamını kabul etmeyiniz. Belki ben de müfsidim veya bilmediğim halde ifsad ediyorum. Öyle ise her söylenen sözün kalbe girmesine yol vermeyiniz. İşte size söylediğim sözler hayalin elinde kalsın, mehenge vurunuz. Eğer altın çıktı ise kalbde saklayınız. Bakır çıktı ise çok gıybeti üstüne ve bedduayı arkasına takınız, bana reddediniz gönderiniz.” (Mün.9)

Yine mevzumuz olan, laikliğin tarihî merhalelerine devam ediyoruz.

30 Kasım 1925’de İsmet İnönü ve yüzyirmi arkadaşı ile Meclis’e verilen bir takrirle Anayasa’daki dinle ilgili maddeler çıkarılarak laikleştirilmiştir. 1222 sayılı kanunla yapılan değişiklikler şöyle idi: Anayasa’nın ikinci maddesinde yer olan “Türkiye Devleti’nin dini, Din-i İslâm’dır” hükmü kaldırıl-mıştır. 26. maddesinde yer alan “Meclis, dinî hükümleri yerine getirir.” hükmü Anayasa’dan çıkarılmıştır.

Laiklik, 5 Şubat 1937’ de 3115 sayılı kanunla Anayasa’ya dahil edildi. Fakat açık tarifi yapılmadı.

Gerçi 1982 Anayasasının 24. maddesi ve T. Ceza Kanunu’nun yürürlükten kaldırılan 163. maddesi laikliğe aykırı olarak devletin tamam nizamlarını kısmen de olsa dinî esaslara uydurmayı yasaklayan şekli ile laikliği fikir cihetinde tarif eder. Yani laik Türkiye devleti, din hukukunun tatbikatına karşı olduğunu açıklamıştır. Fakat ceza hukuku cihetinde suçun tekevvününü, gereği gibi açıklamayıp elastikî bırakmıştır.

Esasen bu maddede geçen “dinî esaslara uydurmak maksadıyla” ifadesi, “antidemokratik esaslara uydurmak maksadıyla” şeklinde olsaydı; serbest seçim, hukukun hâkimiyeti, din, vicdan ve söz hürriyetleri gibi demokrasinin esaslarına aykırı düşen telkin ve propagandaları yasaklıyarak zıt cereyanlara karşı demokrasiyi koruyan şümullü bir şekil alırdı. (Bak: 1405/1.p.)

24 Mayıs 1928’de rakamlar, 1 Kasım 1928’de Latince yazı resmen kabul edildi.

2194/1- Mustafa Kemal Paşa’nın önceden gizli tuttuğu inkılab esasları hakkında bir hatıra:

“Mazhar Müfit hatırasında şöyle yazmaktadır.

 Erzurum’dayız.

“Mazhar not defterin yanında mı?”

“Hayır Paşam”

“Zahmet olacak ama, bir merdiveni inip çıkacaksın. Al gel.” dedi. Defteri getirdiğimi görünce, sigarasını bir iki nefes çektikten sonra: “Ama bu defterin bu yaprağını hiç kimseye göstermiyeceksin. Sonuna kadar gizli kalacak. Bir ben, bir Süreyya (Özel Kalem Müdürü), birde sen bileceksin. Şartım bu.” dedi.

Süreyya da, bende:

“Bundan emin olabilirsin Paşam.” dedik.

“Öyle ise tarih koy.” dedi. Koydum, 7-8 Temmuz 1919 sabaha karşı, “Zaferden sonra hükümet biçimi Cumhuriyet olacaktır. Bu bir. İki; padişah ve hanedan hakkında zamanı gelince gereken işlem yapılacaktır. Üç; örtünmek kalkacaktır. Dört; fes kalkacak, uygar milletler gibi şapka giyilecektir.”

Seneler sonra Çankaya’da yemek esnasında birkaç defa:

“Bu Mazhar Müfit yok mu? Kendisine Erzurum’da örtünme kalkacak, şapka giyilecek, latin harfleri kabul edilecek dediğim ve bunları not etmesini söylediğim zaman, defteri koltuğunun altına almış ve bana hayal peşinde koştuğumu söylemişti.” dedi.

Birgün bana önemli bir ders verdi: Şapka devrimini açıklamış olarak Kastamonu’dan dönüyordu. Ankara’ya döndüğü anda, otomobille eski Meclis binası önünden geçiyor, ben de kapı önünde bulunuyordum. Manzarayı görünce gözlerime inanamadım. Kendisinin yanında oturan Diyanet İşleri Başkanı’nın başında bir şapka vardı. Kendisi ne ise ne? Fakat Diyanet İşleri Başkanı’na da şapkayı giydirmişti. Ben hayretlerle bu manzarayı seyrederken, otomobili durdurdu. Beni yanına çağırdı ve “Azizim Mazhar bey, kaçıncı maddedeyiz? Notlarına bakıyor musun?” dedi.” (Rehber Ansiklopedisi’nden)

2195- Ekseriyeti müslüman olan cemiyetlerde laikliğin en dikkati çeken tarafı, laik ve antilaik grupların mücadelesine sebeb olmasıdır. Zira laiklik en müşterek tarifi ile, devletin dinî hukuka dayanmaması demek olduğundan böyle bir devlet şeklinin tasvibi ve kabulü; her hususta Allah’ın hâkimiyetini kabul etmek demek olan iman hakikatıyla te’lif edilememektedir. Bu durum ise, din ve vicdan hürriyetine zıd olduğu gibi böyle cemiyetlerde idare edenlerle edilenler arasına da mutabakat sağlanamaz ve içtimaî keşmekeşlere sebebiyet veren bir nevi mübareze devam eder, gider.

Böyle durum karşısında, ya ilim ve ihtisas ehli tarafından meselenin vuzuha kavuşturulması veya serbest ve açık referanduma başvurulması gibi hal çaresini aramak yerine; laikliği dine muhalefet manasında ve baskı metodlarıyla icra etmek yoluna gitmek, gerginliği daha da arttırır.

Ya laik rejimin dine aykırı düşmediği, dinî delillerle isbat edilmeli (ki, bu yol İslâm dinine göre mümkün değildir) veya demokrasinin kabul ettiği hürriyet verilmelidir. Yani, demokrat memleketlerin anayasalarında demokrasinin değişmez esaslarından olan seçim -yani milli irade hâkimiyeti-, hukukun hâkimiyeti, din ve vicdan hürriyeti, düşünce ve söz hürriyeti, hürriyet rejimi için yeterli bulunmaktadır. Bunların dışında millet ekseriyetinin kabul etmiyeceği bir hükmün, azınlık tarafından zorla getirilmesi, halk ekseriyetine dayanmak demek olan Cumhuriyete aykırı düşer. Kaldı ki İslâm Dini, seçim sistemini kabul eder. (Bak: Biat) Vicdan hürriyetini getirmiştir. (Bak: Hürriyet-i Vicdan) Hukukun hâkimiyeti ise, İslâm’da bir esastır. Kur’an (6:57) (12:40,67) ve emsali âyetlerin bildirdiği gibi, hüküm yalnız Allah’ındır. İnsan o hükümlerin tatbikatçısıdır, hukukun üstünde iktidarı yoktur. (Bak: 3895.p.)

İslâm Dini 1400 sene evvel vahşet hayatını değiştirip, kavinin zaife hâkim olmasını kaldırıp, hakiki medeniyet ve hukukun hâkimiyetini getirdiğinden, demokrasinin İslâm Dinine mani olması değil, belki ciddi bir hürmet etmesi gerektir. (Bak: Hukuk)

2195/1- Nitekim tarihte demokratik sisteme benzer esaslara dayanan bir devlet idaresi olarak Kur’anda haber verilen Belkıs’ın idare ve hakimiyet tarzını görüyoruz. O’nun devlet idaresinde danışma meclisi var. Siyasî ve idarî sahayı ilgilendiren kararlarda şûraya (parlementoya) başvuruyor. (1) Kendi şahsî reyine, görüşüne göre hareket eden mütehakkimane bir idare şeklini esas almıyor. (2) Ciddi bir zaruret ve maslahat olmadıkça harp taraftarı değil. (3) Bir harb meselesiyle karşılaşınca önce sulh yollarını tecih ediyor. (4) Belkıs gerçeği görüp anlayınca da o doğruya sahip çıkıyor. (5)2 (Bak: Kur’an 27/20-44) Bu müsbet idarî unsurlara rağmen, hak dindenden uzak kaldığı için Allah’ın hakimiyetine tâbi olmak yerine tabiata (Güneş’e) ve esas itibariyle de beşerî görüşe ve anlayışa tâbi oluyordu. Oysa Allah’a teslimiyet ve tebaiyet, sebeb-i hilkati âlemdir. Bu sebeble Hz. Süleyman (AS) Belkıs’a bu ultimatom mahiyetinde olan bir tebliğname göndermiştir. Tebliğnamenin başında “Bismillahirrahmanirrahim” kudsî kelamı yer alıyor. Bu kudsî cümle, kâinat ve beşer âleminin tek hâkiminin Allah olduğunu ihtar eder. Hz. Süleyman (AS) keyfi değil, Allah’ın emrine uyarak hareket etmektedir. Zira “Bismillah” daki “Allah” ismi, ism-i câmi olup kayyumiyet sırrıyla herşeyi kuşatan ve kâinatı an bean tasarrufunda tutan binbir esma-i İlahiyeyi tazammun eder. Ancak Kâinat içinde en mümtaz şekilde yaratılmış olan insan imtihana tabî tutulduğu için, efal-i ihtiyariyesinde hür ve muhtar kılınmış ve bu fıtrî nizama mecburî tebaiyetten azade kılınmıştır. Bu imtihan neticesi olarak, ya ilahî hâkimiyeti tasdik edip O’na tabî olur veya muhalefet ederek asî olur, dalalete düşer. İlahî hâkimiyete tabî olanlar da dalalete düşenlere hakka davet ve hakikati tebliği ile dinen tavzif edilmişlerdir. Hz: Süleyman aleyhisselam da bu vazifeyi ifâ etmek üzere Belkıs’a tebliğatta bulunmuştur. Yani beşerî sistemin ilahî sisteme bağlı kalması gereğini bildirmiştir. Hak dine tabi olmayan sistemin, -hilkate ve İlahî iradeye aykırı olmasından- Allah’ın kanununa teslim olmasını taleb etmiştir. Belkıs da hakkı görüp hak yola uymuş ve kendi beşerî ve bir derece demokratik olan sistemini teslim ederek zaaf, kusur ve zulüm unsurlarından temizleme imkanı bulmuştur.

Netice: Pek manidar olan mezkur kıssa-i Kur’aniyeden anlaşılıyor ki hak dine dayanmayan hiçbir beşerî sistem insan nazarında mükemmel görünse de Allah’ın nizamına teslim olmadıkça yani Allah’ın hakimiyetine tebaiyyet etmedikçe, makbuliyet kazanamaz. Zira, Allah’a teslimiyet ve tebaiyet, gaye-i fıtrattır. Muhalefet edenler ebedî hüsranda kalırlar.

Dünyaya imtihan için gönderilen insan, ferdî ve içtimaî bütün hareket ve düşüncelerinin canlı ve ebedî filimleri alınıp muhasebesi için ebedi aleme gönderilir. Bu ferdî ve içtimai düşünce ve hareketlerinin Allah’ın hükmettiği kısımlarından muhasebeye çekilecektir. Laik anlayış, bu İlahî hikmetleri nazara almadığından, en ileri derecedeki ilahî gayeye ters düşmektedir.

2196- Dinde hükmü bulunan veya dinin teşri’ sahasına giren hususlarda, (Bak: Teşri’) bilerek ve bil’ihtiyar gayr-ı dinî ve beşerî anlayışlara dayanan hükümlerin konulmasını Kur’an kabul etmez ve Allah’a isyan ve hakiki inkâr olarak tavsir eder. Buna dair (Kur’an 5:44,45,47) ve (42:13) âyetleri örnek verilebilir. Bu âyetlerin ifade şekli, bütün dinî ahkâm ve hukuku içine alır ve ahkâm-ı Kur’aniyenin ilga edilemiyeceğini ve devamlılığını beyan eder. Bu âyetlerin tefsirlerinde büyük müfessirler ve imanlar geniş malumat vermişlerdir.

Bir atıf notu:

-Ahkâm’ın şer’iyede naklî delile dayanmanın bir hikmeti, bak: 2775.p.

Bir kısım âyetler de muayyen sahalardaki hukuka taalluk eder ve “hududullah” tabir edilen bu hükümleri kabul etmeyenleri, zâlim, ebedî cehennemlik ve kâfir  olarak tavsif eder. Meselâ: Aile hukukuna ait (2:229) (65:1)  ve miras hukukuna ait (4:12,13,14) âyetleri örnek gösterilebilir.

Hem Kur’an ahkâmını tek merci tanımak gerektiği: (4:59-61); hükm-ü İlahîye karşı muhayyerlik olmadığı: (33:36) âyetleri gibi muhtelif makamlarda gelen âyât-ı Kur’aniye, hükm-ü İlahînin hükümranlığını bildirir.

Evet, İslâm Hukukunu mer’iyetten kaldırmak esasına dayanan laiklikle, halk ekseriyetine istinad eden cumhuriyet; büyük çoğunluğu müslüman olan bir milletin kuracağı devlet bünyesinde cem’ olamaz, birbirini nakzeder. Zira laikliğin benimsenmesiyle iman te’lif edilemiyor. (Bak: 673/2. p.sonu)

Atıf notları:

-Füruat-ı İslâmiyenin tebdilinden Sahib-i Şeriat’ı inkâr etmek çıkar, bak: 1754,1755.p.lar.

-Cumhuriyet’in ilanından sonra yapılan inkılabın esasları, bak: 1717.p.