1655- İMTİHAN امتحان : (Mehn. den) Deneme. Tecrübe etmek .*Bir şeyin hakikatına ittıla peyda etmek için çok dikkatle düşünmek. *Salahiyet veya salahiyetsizliğini anlamak için yapılan teftiş ve tecrübe.

İmtihan kelimesinin dinî ıstılahtaki manası ise, insanların iman ve ihlasda sadık olup olmadığınnı tahakkuku ve izharı için, şer’î teklifler ve çeşitli musibetler veya muvaffakiyetler gibi ni’metlerle Allah’ın kullarını imtihan etmesidir. Bu kelime Kur’anda (49:3) (60:10) âyetlerinde geçer. (Bak: Sabr, Şer)

1656- Fazilet ve keyfiyetin tahakkuk ve inkişafına sebeb olan imtihan sırrına taalluku itibariyle” kâinattaki şerleri, zararların, beliyyelerin ve şeytanların ve muzırların halk ve icadları, şer ve çirkin değildir; çünki çok netaic-i mühimme için halkolunmuşlardır. Meselâ: Melaikelere, şeytanlar musallat olmadıkları için, terakkiyatları yoktur; makamları sabittir, tebeddül etmez. Keza hayvanatın dahi, şeytanlar musallat olmadıkları  için, mertebeleri sabittir, nakıstır. Âlem-i insaniyette ise meratib-i terakkiyat ve tedenniyat, nihayetsizdir. Nemrudlardan, Fir’avunlardan tut, ta Sıddıkîn-i Evliya ve Enbiyaya kadar gayet uzun bir mesafe-i terakki var.

İşte kömür gibi olan ervah-ı safiliye, elmas gibi olan ervah-ı âliyeden temyiz ve tefrik için, şeytanların hilkatiyle ve sırr-ı teklif ve ba’s-ı Enbiya ile, bir meydan-ı imtihan ve tecrübe ve cihad ve müsabaka açılmış. Eğer mücahede ve müsabaka olmasaydı, maden-i insaniyetteki elmas ve kömür hükmünde olan istidadlar, beraber kalacaktı. A’la-yı illiyyîndeki Ebu Bekr-i Sıddık’ın ruhu, esfel-i safilîndeki Ebu Cehl’in ruhuyla bir seviyede kalacaktı. Demek şeyatîn ve şerlerin yaratılması, büyük bir küllî neticeye baktığı için, icadları şer değil, çirkin değil; belki su’-i istimalattan ve kesb denilen mübaşeret-i hususiyeden gelen şerler, çirkinlikler, kesb-i insana aittir, icad-ı İlahîye ait değildir.

1657- Eğer sual etseniz ki: Bi’set-i Enbiya ile beraber şeytanların vücudundan ekser insanlar kâfir oluyor, küfre gidiyor, zarar görüyor. “El-hükmü lil-ekser” kaidesince, ekser ondan şer görse, o vakit halk-ı şer, şerdir; hatta bi’set-i enbiya dahi rahmet değil denilebilir?

Elcevab: Kemmiyetin keyfiyete nisbeten ehemmiyeti yok. Asıl ekseriyet, keyfiyete bakar. Meselâ: Yüz hurma çekirdeği bulunsa, toprak altına konup su verilmezse ve muamele-i kimyeviye görmezse ve bir mücahede-i hayatiyeye mazhar olmazsa, yüz para kıymetinde yüz çekirdek olur. Fakat su verildiği ve mücahede-i hayatiyeye maruz kaldığı vakit, su’-i mizacından sekseni bozulsa; yirmi, meyvedar yirmi hurma ağacı olsa, diyebilir misin ki: “Suyu vermek şer oldu, ekserisini bozdu?” Elbette diyemezsin. Çünki o yirmi, yirmibin hükmüne geçti. Sekseni kaybeden, yirmibini kazanan, zarar etmez; şer olmaz. Hem meselâ: Tavus kuşunun yüz yumurtası bulunsa, yumurta itibariyle beşyüz kuruş eder. Fakat o yüz yumurta üstünde tavus oturtulsa, sekseni bozulsa; yirmisi, yirmi tavus kuşu olsa, denilebilir mi ki: “Çok zarar oldu, bu muamele şer oldu, bu kuluçkaya kapanmak çirkin oldu, şer oldu?” Hayır öyle değil, belki hayırdır. Çünki o tavus milleti ve yumurta taifesi, dörtyüz kuruş fiyatında bulunan seksen yumurtayı kaybedip, seksen lira kıymetinde yirmi tavus kuşu kazandı.

İşte nev’-i beşer bi’set-i enbiya ile, sırr-ı teklif ile, mücahede ile, şeytanlarla muharebe ile kazandıkları güneşleri ayları ve yıldızları mukabilinde kemiyetçe kesretli yüzbinlerle enbiya ve milyonlarla evliya ve milyarlarla asfiya gibi âlem-i insaniyetin güneşleri, ayları ve yıldızları mukabilinde, kemmiyetçe kesretli keyfiyetçe ehemmiyetsiz hayvanat-ı muzırra nev’inden olan küffarı ve münafıkları kaybetti.” (M.43)

Atıf notları:

-İlahî teklif olmasaydı insan hayvan olarak kalacaktı, bak. 143.p.

-Din yolunda karşılaşılan musibet imtihanlarının hikmeti,bak: 582.p.

-Bu âlemin kanun-u tagayyür içinde imtihana sahne olmasının hikmeti, bak: 509,1032,2019.p.lar

-İmanı mecburi kılan bir şeyle, imtihan fevt olur, bak: 1694, 2106, 2495, 4075.p.lar.

1658- Ekseriyetle imtihan manasında olan bela hakkında Kur’andan notlar:

-Fir’avun ve avenesinden gelen musibetle Allah’ın imtihanı: (2:49) (7:141) (14.6)

-İbrahim Aleyhisselâm’ın kelimat-ı İlahiye ile imtihanı: (2:124)

-Mü’minlerin korku açlık, mal, can ve mahsuller cihetinden imtihanları: (2:155)

-Düşmana karşı galibiyet ve mağlubiyet imtihanı: (3:152)

-Düşmanla harb (cihad) meşakkatleriyle imtihan: (33:10,11) (47:31) (Bak: “Musibet”te âyet notları ve 582, 2650.p.lar)

-Mal can zayiatı ve galiz tenkidlere karşı sabır imtihanı: (3:186)

-Kişilerin üstünlük dereceleriyle imtihanı: (6:165)

-Hasenat ve seyyiatla imtihan: (7:168)

-En iyi amel imtihanı için, kâinatın altın günde -imtihan zemini olan esbab ve tagayyür âleminin neticesi olan zaman silsilesi çerçevesinde- halkedilmesi: (11:7)

-Süleyman (A.S.) ın, celb-i suret mucizesinin ihsaniyle imtihanı: (27:40)

-İbrahim (A.S.) ın oğlunu kurban etmek imtihanını kazanması: (37:104,105,106)

-En iyi amel imtihanı için, ölüm ve hayatın halkedilmesi: (67:2)

-(Afakî ve naklî delail cihazıyla mücehhez) insanın imtihana müstaidiyeti: (76:2)

-Muvaffakiyetle imtihan: (7:129) (Bak: 1000.p.)